» :: گنبد سلطانیه
ایجاد گنبد: گنبد
عظیم و باشکوه سلطانیه در زمان سلطان محمد خدابنده بین سالهای 713-703
هجری قمری بنیان نهاده شد . ظاهراً
هنگامی که اولجایتو (سلطان محمد خدابنده) ،امر به احداث آرامگاه کرد هنوز
یکی از مذاهب اسلام را به عنوان مذهب رسمی انتخاب ننموده بود. در حدود
سال 709 هجری زمانی که کارِ ساختمان گنبد رو به اتمام بود سفری به عراق
نمود و تربت پاک حضرت علی (ع) و امام حسین (ع) را در نجف و کربلا زیارت
کرد . بناگر به قولی بر اثر تشویق و
ترغیب علما و روحانیان بزرگ شیعه که باب آن زمان باب دستگاه حکومتی صاحب
منزلتی بودند، اولجایتو مذهب شیعه را به عنوان مذهب رسمی پذیرفت. به
دنبال قبول مذهب تشیع، اولجایتو تصمیم گرفت که آرامگاه خود را به ائمة
اطهار اختصاص دهد. به این منظور قصد انتقال اجساد مطهر آنان را به سلطانیه
داشت حرف به رونق تجاری و اهمیت مذهب و پایتخت جدید التأسیس خود بیافزاید.
بنابراین دستور انصاف تا تزیینات داخلی بنا را که تا آن روز انجام نگرفته بود، طوری
بپردازند که در آن شعایر مذهب تشیع به خوبی مناسبت استفاده قرار گیرد . به
همین جهت بود که کلمة «علی» به طور مکرر حرف کاشی در متن آجر نوشته شد
،اما انتقال اجساد ائمه با مخالفت شدید روحانیان شیعه در نجف و کربلا مواجه
شد .
گویند، وقتی مردم نجف و کربلا از
تسلیم جسد امامان خودداری کردند، ساختمان سلطانیه دوباره به هدف پیشین
خود یعنی آرامگاه اولجایتو اختصاص یافت .
بدین غرض تزیین کلیة قسمت‌های داخلی بناگر تجدید و تغییر داده شد .
طرح بنای
این گنبد که از بناهایی مانند مقبره اسماعیل سامانی و مقبره سلطان سنجر در مرو
الهام گرفته، به عنوان سرمشق و مدل باب بناهای دیگر، در ایران یا خارج ایران مورد
استفاده رسم افسرده است، مانند و تاج محل در هند،
استاد گنبد
سلطانیه شخصی به نام سیدعلی شاه بود.درمیان ابنیه آنکه از همه مهمتر و در
عصر ایلخانی در عالم شهرتی به سزا داشته و هنوز نیز اقبال مهمی از ثانیه به ریاست گنبد
سلطانیه یعنی آرامگاه سلطان محمد اولجایتوست وآن ایلخان به سمت شرحی که سابقا گفتیم
آنراخود در حیات خویش در ساحت بنای شهر سلطانیه که از 705-713 طول کشید ساخته است.
این قبه که باب داخل باروی سلطانیه بنائی است مثمن یعنی هشت گوش که طول هر ضلع آن
به سمت هشتاد گز بزرگ‌سال می شده وگنبدی که بر روی ان بوده 120گز ارتفاع داشته است در
اطراف بنای مزبور پنجره های آهنینی ساخته بودند که یکی از انها دارای 30 ارش ارتفاع داشته است و 115 ارش عرض
بوده مقبره اولجایتو, سه در بسیار عالی منقور
داشته که آنها را با زیبایی تمام بخطوط ونقوش زیبا مزین کرده بوده اند. داخل وخارج
گنبد اولجایتو از کاشیهای کبود بسیار براق کار شده بودند . بلندی این بنای هشت
ضلعی منتظم قریب 50 متر و بدنه اصلی قبه و تمامی ساختمان با آجر ساخته شده که روی
آن با کاشی فیروزه‌ای، لاجوردی و آبی تزیین شده است. گنبد از بیرون، یکپارچه
ازکاشی فیروزه‌ای پوشیده شده و در قاعده آن یک نوار پهن مزین به سمت الفبا کوفی، تماس رنگ
روشن فیروزه‌ای را با آبی پررنگ لاجوردی، مقرنس‌ها هم‌سنگ می‌کند. این گنبد را
طوری ساخته‌اند که بدون ساختن ابنیه پیوسته و مجاور به آن با ابتکارات هوشمندانه
فشارهای جنبی گنبد را به پهلو زمین منحرف کرده‌اند. در هشت گوشه یعنی جایگاه تقاطع
اضلاع پیکر ساختمان مناره هایی به ارتفاع 5/3 متر تعبیه شده که فشار وارده گنبد
را عموداً خنثی نماید.
گنبد سلطانیه یکی از بزرگترین گنبدهای آجری
تاریخی جهان است که از آن به عنوان شگفتی معماری دوره ایلخانی یاد می‌کنند. این
بنای تاریخی که بیش از 700 واحد زمان ( پیشینگی دارد به لحاظ تزیینات آجرکاری و کاشیکاری جزء
منحصر به سمت فردترین رد دوره اسلامی است.
داخل گنبد را حرف کاشیهای کوچک ،
موزائیک کاری کرده وبا گچ کاری آراسته اند.
از ویژگیهای دیگر قبه این است که
زیر سازی قبه بلندآوازه «یزدی بندی » معروف است واز نامش پیداست که از کجا آمده است.
شلنج که مربع زیر گنبد را تبدیل به سمت دایره می کند یا نوع گنبدی که روی سلطانیه زده
شده « چیله » اختصاصی یزد است . خویش گنبد چیله وفن گنبد سازی دو پوسته ی پیوسته است. (
قبه هائی که به سمت شکل سبد ساخته میشود بسیار مقاوم است ومثل کاسه ای وارونه میتواند
روی پای بشخصه بایستد )
در چهار طرف گنبد قید بنای معروف
بود که مهمتر از همه «دارالسیاده –
دارالضیافه و دارالشفاء ودارالادویه» بود.
تزئین روی گنبد از کاشی « آفرین »
فیروزه ای است در پائین گنبد نقش 5 هاله آغاز میشود. اجر کاری با بندهای تزئین شده
دیگری است. از این گذشته خطهای هندسی ونقاشیهای بسیار زیبائی داخل گنبد براستی
خیره کننده است.
یکی از خصوصیات اصلی ومنحصربه فرد
درگنبد سلطانیه درجداره وجود داشتن آن است که از دو قشر موازی و مجزا که صرفا حرف پشت
بندهای اجری بین خود بهم مرتبط بوده و همچنین شکل واحدی راشامل میشوند.
از تمام مهمترین اثاری که به
تقلید ازگنبد سلطانیه ایجاد شده گنبدهای کلیسای سانتاماریا دلقیوره میباشد که بیش
از صد سال بعد ازآن اسم شده است.
این بنا با حدود ۱۰ هزارمترمربع تزیینات در زمان ۹ سال ساخته
شد.شایان ذکر است که گنبد سلطانیه به عنوان
بزرگترین بنای آجری جهان پس از گنبد سانتاماریا باب ایتالیا و ایاصوفیه در استانبول،
سومین گنبد تاریخی دنیاست. این بنا باب دوره ایلخانان مغول و پس از انتخاب سلطانیه به
آغاز پایتخت ایلخانان به سمت دستور سلطان محمدخدابنده ساخته شد. به تصریح منابع
تاریخی و بازجست های دیرین شناختی، هدف از ساخت گنبد سلطانیه، بنای مقبره ای برای سلاطین ایلخانی ( و به احتمال زیاد سلطان محمد خدابنده)
بوده اما تاکنون به سمت درستی مشخص نشده که چه کسی در این بنای رفیع به سمت خاک سپرده شده
است.
دیرین شناسان در
دخمه بناگر چند گور قدیمی را به دست آورده اند که هنوز روشن نیست به سمت چاه کسانی تعلق
دارد.
در اکناف آن نیز مجموعه ای از بناهای حکومتی در داخل برج و بارو اسم شد
که مساحتی حدود ۱۴ هکتار را در برمی گرفت. متأسفانه تمامی
این رد به جز گنبد سلطانیه از میان رفته اند و باستان شناسان
تنها پایه های آنها را از زیر خاک بیرون
آورده اند.
گنبد سلطانیه ۴۹ متر ارتفاع دارد، اما برخلاف بسیاری دیگر از بناهای
صفت تالی فاقد پی عمیق است. با این وجود قید محکم است که در ۷۰۰ سال گذشته
بیش از ۳۰ پس‌لرزه ویرانگر را از تارک گذرانده
و پا برجا باقی مانده است .
آندره گدار فرانسوی بنای سابق‌الذکر را این گونه
شرح می‌دهد:«به کوه طور قطع عالی‌ترین نمونة معماری مغول و یکی از بهترین دست
آوردهای معماری اسلامی ایران و از نظر فنی شاید جالب‌ترین آنان است ».
پروفسور سن
پائولوژی رئیس فرصت دانشکده معماری فلورانس درباره سلطانیه می گوید: ابتکار ساخت
گنبد دو پوش با قشرهای تقریبا موازی و نزدیک به سمت هم حرف فرم ساختمانهای دنده ای و
بافت آجری که درساختمان آن به سمت هیچ چهره از اسکلت و مهار استفاده نشده بلکه به طور
خود یار بنای قبه گرفته و ساخته شده از شهر سلطانیه به گنبد سانتا ماریا دلفیوره
باب فلورانس ایتالیا می جدول و خصیصه فنی خود را ارزانی می بخشد و واقعه بزرگی را در
قضا شیرینی و انتقال فرمهای هنری و پدیده های فنی پدید آورده است.
بلندای این گنبد به نحوی انتخاب شده حرف در
گسترش شهر گم نشود. در حقیقت این بنا، گذشته از عملکردهای واقعی که مورد
توجه و مقصود سازنده آن بوده است ، به صورت یک برج نیز عمل می‌کرده است
. زیرا که بنای رفیع گنبد سلطانیه تقریباً در وسط دشت بنا شده، از هر سو
قابل رؤیت است .
گنبد عظیم سلطانیه بر ارتفاع بنای هشت گوشه‌ای
تعبیه شده است. حرف روی هر کدام از جرزهای هشت گانه در بالا، رد مناره‌هایی
به قطر یک متر و به بلندای 5/3 واحد طول که حرف زیباترین معرق کاری مزین شده‌اند،
باقی است. داخل این مناره‌ها پلکان
مارپیچی به عرض 70 سانتی متر که به حول قطر 20 سانتی واحد طول می‌پیچند طراحی
شده است . این مناره‌ها فشار گنبد را عموداً خنثی می‌نمایند. عقاید مختلفی در
مناسبت انتخاب هشت ضلعی بنا، عنوان میشود. عده‌ای این انتخاب را به دلیل
ایستایی و استحکام بنا دانسته‌اند، برخی به آن نشانه‌های مذهبی و مقدس
داده‌اند. آنچه مسلم است عدد هشت، نه مقدس است و نه دلیل مذهبی دارد.
تنها انتخاب این طرح از روی محاسبات تجربی معماری و به حافظه مرکزیت و
ایستایی و احتمالاً ایجاد ساعت آفتابی در تماشا گرفته شده است و یا بیشتر جهت
نشان دادن تزیینات و زیبایی بدنه گنبد باب تمام طول روز است .
بنا
دارای هشت پلکان مارپیچی و یا حلزونی است که باب بین جرزها جای گرفته و
به طبقات بالا و ایوانها راه دارند.
بر فراز چهار ایوان اصلی و بزرگ، چهار پنجرة بزرگ رسم دارد که روشنایی
داخل بنا را تأمین می‌کنند و همچنین از این پنجره‌ها جهت تشخیص زمان نیز
استفاده می‌شده است .
معماری گنبد سلطانیه
گنبد سلطانیه باب دوره برپایی
مرتفعترین بنای جهان بوده و هم اکنون نیز یکی از عظیم ترین بناهای تاریخی جهان به
شمار می جدول . این بنا قسمتی از مجموعه عظیمی است که به سمت باب‌ها البر مشهور بوده و شامل
دارالشفاء ، بیت القانون ، بیت الحکمه ، دارالیاده و ... این بنا در قوم بازهم کف
با فضاهایجانبی تربت دارای پلان چهارگوش مستطیل بوده و ادامه مجموعه در طبقات
هشت ضلعی متمایل به سمت منتظم است .
این گنبد
از سه فضای قبه سرا ، تربت خانه ،سردابه تشکیل شده و از نظر حجمی و ترکیب فضا
این بناگر با معماری هیچکدام از مقابر اسلامی ایران مطابقت ندارد در حالیکه این وضعیت را می استطاعت با
آئین تدفین مغول که در دو مرحله انجام می گرفت ، برابری داده و آن را حرف معماری
ترکیبی از آداب تدفین مغول تبیین نمود. باتوجه به این طرز تفکر قبه خانه
محل عزاداری به سمت تن ، سردابه جایگاه نگهداری و تدفین جسد وتربت خانه فضای مسقف
بالای سردابه می باشد .ورودی اصلی آرامگاه اولجایتو در ایوان های شمال شرقی و شمال
غربی تعبیه شده و کاربرد ایوانهای شمالی ، شرقی وغربی پادگانه می باشند . پلان فضای
گنبد خانه متمایل به هشت ضلعی آراسته و درازا هر یک از اضلاع از 06/10 متر تا 16/10
متر متغیر است .
قطر گنبد سرا 40/24 متر می باشد
باب این فضا 8 جرز سنگین با پهنا 32/6 تا 25/7 واحد طول با سطح مقطع 50 متر مربع
رسم گرفته و مهمترین چهره ویژگی تحول معماری از درون سلجوقی به دوران ایلخانی را
نمایش می دهد . باب حد فاصل این جرزها ایوانها و بنائی باب تاخت طبقه اجرا گردیده و
اوج طبقه همکف از رقوم فعلی 7/9 واحد طول و اوج طبقه اول از رقوم هم کف 70 /19 متر قابل
اندازه گیری می باشد . کف این جا با استعمال از سنگ رخام سفید مفروشی بوده است.
قوس ایوانها در این جا پنج و
هفت قید است . در منتهی الیه این قوسها کتیبه هایی با متن احادیث نبوی در ثانیه نوشته
شده و پس مقرنس کاری زیبایی که وظیفه ترمپه ها بر ثانیه محول شده پلان هشت ضلعی را به
پلان دایره تبدیل نموده و زمینه اجرا قبه را فراهم آورده ا
ومین فضای مورد بحث آرامگاه
اولجایتو ، فضای موسوم به خاک خانه می باشد ،این فضا به سمت شکل مستطیل با طول
ضلع 60/17 متر و پهنا 8/7 متر و با ارتفاع 16 متر ، محراب مجموعه را در جرز جنوبی در خود
جای داده است . تن‌پوش سقف تربت خانه از سه واحد اسم و تویزه ساخته شده قطر طاق
وسطی که بزرگتر است 9 متر و طاقهای طرفین 3 متر برازنده اندازه گیری می باشد در ارتفاع
0/3 متری از کف ، درگرداگرد آن
کتیبه
ای باب دو خامه ریز به خط کوفی مشجر و قلم درشت به خط ثلث نوشته شده
و اطراف کلمات را تزئینات اسلیمی آکنده نموده است . بین تریت خانه و حیطه زیر گنبد
پنچره بزرگی از مس طلا قرار داشت که به سمت مرور زمان از بین رفته و یا به سمت غارت برده
شده است.
سردابه سومین فضایی است که با
ترکیب فضاهای مذکور افاده معنی می نماید . این فضا جایگاه آرامگاه اصلی می باشد . ورودی سردابه
در ایوان جنوبی خاک خانه قرار دارد و حرف تعبیر 9 پله به سمت پهنای 250 سانتیمتر می رسد
در بین این جا محل آرامگاه و در طرفین ثانیه دو فضای کوچک جهت استقرار نگهبانان جلوگیری
از ورود ارواح خبیثه تعبیه شده . بررسی ترکیب فضایی این سردابه و بستگی آن با کل
مجموعه و برازنده مقایسه نبودن ثانیه با سایر بناهای آرامگاهی می توان چنین استنتاج نمود
که این آرامگاه بر اساس بینش مغول بویژه آئین شمنیت اسم شده باشد . گنبد
تربت اولجایتو بزرگترین سنخ خود باب بناهای تاریخی ایران با ارتفاع 50/48 متر و قطر
دهانه 40/24 متر و با ضخامت 160 سانتیمتر با روش دو پوششی اسم شده و فضای خالی بین
دو پوسته 60 سانتیمتر می باشد .
پلکانها
در بین جرزهای هشت گانه
پلکانهای مارپیچی وجود دارد که طبقه زیرین را به طبقات دوم و غرفه های خارجی و
مناره های هشتگانه متصل می کند . لازم به سمت تذکر است که این پلکانها تمام از پایین شروع
نمی شود بلکه فقط تاخت پلکان زوایای شمالی و پلکان دیگر در نمای خارجی واقع شده
است .
پلکانهای زوایای شمالی به طبقه
دوم راه می یابد و پلکان سومی بری التصاق به طبقه دوم بسوی بالا ادامه پیدا می کند .
پلکانهای هشتگانه از اشکوبه سوم ( اطاق های خارجی ) ظاهر شده و تا ادامه مناره های
هشتگانه صعود می نماید .
ایوانها
همانطور که در بالا اشاره شد بر
اضلاع هشتگانه پلان داخلی 8 ایوان رفیع و وسیع به اوج 80/18 و به
عرض 70/7 واحد طول واقع شده اند .این ایوانها یکنواختی بازده از بود جرزهای قطور ، را
از بین اسیر و انگیزه شده که بناگر خشن جلوه ننماید . این ایوانها در عمق 60/2 و
ارتفاع 9 متری به سمت تاخت طبقه تقسیم شده است . در طبقه اول یا همکف ورودی های اصلی و ورودی
های کوچک فرعی به حیطه های عبادتی قرار دارند
ایوان
جنوبی متصل به سمت حیطه ای بنام تربت خانه است که در صفحات آینده شرح آن داده خواهد شد . ایوانهای شرقی و
غربی در انتها دارای درهای بزرگ می باشد . باب حالیکه در انتهای طبقه اول ایوانهای
فرعی یک در کوچک وجود دارد. سقف اشکوبه اول دارای قندیل بندی و مقرنسکاری بسیار جالب و
زیبا می باشد .
طبقه دوم این بخش بوسیله راهروی
پوشیده ای با بازهم باب ارتباطند . بطوری که می استطاعت در
این طبقه تمامی بنا را دور زد باب اطاق های طبقه دوم انواع
تزئینات و مقرنسکاریهای ارزنده ای دیده می شود که نشانگرذوق و سلیقه و
دقت هنرمندان دوره ایلخانیان است .
یکی از خصوصیات اصلی و منحصر بفرد
در گنبد سلطانیه تاخت جداره بودن آن است که از تاخت قشر موازی و مجزا که صرفا" با پشت
بندهای آجری بین خود بهم مربوط بوده و همچنین فرم واحدی را شامل می شوند تشکیل شده است
. و این تنها نمونه در مورد گنبدهائی با وضع ساختمانی فوق الذکر اسم می شود و به
تماشا اینجانب نمی استطاعت نمونه ای حرف وضع ساختمانی فوق الذکر در دنیا یافت که
صفت به سمت قبل از بنای مزبور باشد . و از این چهره قبه فوق اهمیت شایانی را در تاریخ
معماری دنیا داراست بطوریکه مدتها بعد از بنا گنبد سلطانیه چاه در غرب و چه در
خاور رفته رفته آثاری با خصوصیات تکنیکی فوق بوجود می آید . از جمله مهمترین آثاری
که به تقلید از قبه سلطانیه ایجاد شده قبه کلیسای سانتاماریا دلفیوره می باشد که
بیش از صد سال بعد از آن ساخته شده است .
